جای پای اکولوژیکی
میزانسنج یا بارومتر پایداری
انتخاب ویژه یا آزمون‌وخطای معرفها
چهارچوب فشار وضعیت موجود – واکنش
رویکرد اندام‌وار یا سیستمی (Bossel, 1999:13-14)
از میان رویکردهای ذکرشده، رویکرد سیستمی از جایگاه خاصی برخوردار است چراکه نگرش این روش به پایداری توسعه همان دیدگاهی است که پایداری به توسعه دارد. یعنی کل‌نگری و همه‌جانبه نگری و در نظر گرفتن تمام ابعاد مسئله. از طرف دیگر در این رویکرد عنصر اصلی پایداری هر سیستمی، «تعادل» بیان‌شده است. همین عنصر برای توسعه پایدار نیز یک اصل کلیدی محسوب میشود. تا تعادلی نباشد، پایداری هم وجود نخواهد داشت. به عبارتی لازمه پایداری تعادل است. بنابراین این رویکرد بادید سیستمی به توسعه پایدار میتواند تعادل یا عدم تعادل توسعه را شناسایی و ارزیابی کند.
شبیهسازی سیستمی در برنامهریزی توسعه پایدار روستایی:
سیستمهای ساخته دست و فکر بشر،(مانند روستاها) در طول زمان رشد و توسعه‌یافته‌اند و به‌نوبه خود مسائل و مشکلات مختلفی را هم ایجاد نمودهاند. لذا برای حل مسائل و مشکلات و به‌منظور شناخت و بهبود عملکرد و تصمیمگیری در مورد سیستمها، روشها و تکنیکهای متفاوتی بهوجود آمدهاند. تجزیه‌وتحلیل ریاضی، مشاهده عینی و تجربی و فنون مختلف پژوهش عملیاتی را میتوان نمونهای از این روشها دانست. یک نوع از روشهای بسیار مؤثری که برای بررسی وضعیت کنونی سیستم، بهبود عملکرد آن و غلبه بر ناتوانیای که اصطلاحاً الوین تافلر، “شوک آینده” مینامد، بهوجود آمده، شبیهسازی است(قبادی، ۴۰:۱۳۸۵). شبیهسازی درواقع فرآیند طراحی مدلی از سیستم واقعی است؛ که با انجام آزمایشها با استفاده از این مدل و باهدف پی‌بردن به رفتار سیستم، یا ارزیابی استراتژیهای گوناگون، در محدوده‌ای که به‌وسیله معیار و یا مجموعه‌ای از معیارها اعمال‌شده، برای عملیات سیستم، صورت می‌گیرد(شانون، ۲۰:۱۳۸۰).
دلایل استفاده از شبیهسازی:
شبیهسازی، تکنیکی کمّی است که از آن برای مطالعه و ارزیابی گزینههای گوناگون استفاده میشود. این کار، از طریق مدلسازی سیستم واقعی و اجرای آزمایشها بر روی مدل، به‌منظور پیشبینی رفتار آینده، سیستم امکانپذیر است. دلایل استفاده از شبیهسازی را میتوان به‌صورت گزارههای زیر خلاصه کرد:
| برای دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت pipaf.ir مراجعه نمایید. |
- استفاده از مدلهای تحلیلی درزمینه ارزیابی و بهبود فرآیند تولید پایگاههای اطلاعات امکانپذیر نیست.
- هنگام استفاده از شبیهسازی، چهارچوب ساختاری مدل، به‌راحتی قابل تغییر است و به سؤالات مختلف درباره اینکه “اگر سیستم واقعی چنین شود، چه پیش خواهد آمد؟” به‌راحتی پاسخ داده میشود. این خصوصیت شبیهسازی در مورد مراکزی که در محیطی پویا و متلاطم با متغیرهای در حال تغییر مداوم، بسیار مؤثر است.
- چنانچه هزینه اعمال تغییرات پیشنهادی زیاد باشد، شبیهسازی میتواند بسیار مفید بوده و حتی در مواردی که هنوز سیستم در عمل خلق نشده و فقط درباره روابط نظری آن اطلاعاتی در دسترس است، این ابزار تنها راهحل است.
- در شبیهسازی، امکان فشردهسازی زمان وجود دارد.
- تشریح مدلهای پیچیده ریاضی فعالیتهای مرکز، برای مدیران غیرحرفهای در مدلسازی ریاضی، زمانبر و مشکل است. درحالی‌که تشریح مدل شبیهسازی فعالیتهای مرکز، به‌سادگی امکانپذیر بوده و به زمان بسیار کمی نیاز دارد(رنجگری، ۱۳۷۷: ۲۹).
موارد استفاده از شبیهسازی:
شبیهسازی زمانی استفاده میشود که به‌علت پیچیدگی سیستم موردنظر، استفاده از روشهای تحلیلی غیرعملی است. ازاین‌رو روشهای مطالعه سیستم از طریق شبیهسازی مطرح میشود. غالباً پیچیدگی موجود در سیستمهای واقعی به‌صورت اشکال زیر نمود پیدا میکند:
- حالت عدم اطمینان در سیستم؛ شبیهسازی، مکانیزمی منصف و سودمند را برای غلبه بر عدم اطمینان فراهم میآورد؛ بدون آنکه محدودیتی برای سیستم ایجاد کند.
- مکانیزم‌های بازخورد؛ رفتارهای انجام‌شده و تصمیمات اتخاذشده در یک مرحله از یک فرآیند، قسمتهای دیگر فرآیند را به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم تحت تأثیر قرار میدهد و شناسایی این اثرات و علل آن، بسیار ضروری است.
- رفتار پویا؛ رفتار سیستم در طول زمان ثابت نیست و متغیرهای اصلی موجود، همانند بهرهوری نیز در طول زمان متغیرند. برای تشخیص علّت تغییرات و کنترل آن، بایستی از مدل پویا و متناسب با تغییرات، استفاده شود(گلزار ادبی، ۱۳۸۵: ۲۱).
همان‌طور که گفته‌شده یکی از موارد استفاده از شبیهسازی، رفتار پویا در سیستمهاست. توسعه روستایی به‌عنوان یک سیستم باز دارای چنین رفتاری است. چراکه دائماً در حال تغییر و تحول است. حال برای ارزیابی پایداری این سیستم باید از تکنیکی استفاده شود که بتواند زمان را در مدلسازی دخیل دهد. یعنی توانایی بررسی تغییرات ناشی از تعامل متغیرها و شناسایی رفتارهای آتی آن‌ها را در دروههای زمانی مختلف مورد داشته باشد. بهترین تکنیک برای این امر سیستم داینامیک است.
سیستم داینامیک:
یکی از قدرتمندترین و بصریترین ابزارهای شبیهسازی سیستم داینامیک است. سیستم داینامیک روشهای مناسبی برای شناسایی الگوی رفتاری سیستم در پرتو تفکر سیستمی، معرفی مینماید و بعلاوه کاربردهای متنوعی در تحلیل سیستمها (بخصوص سیستمهای اجتماعی، اقتصادی، فنی مهندسی، سیاسی، فرهنگی اجتماعی و …) را ارائه میدهد(قبادی، ۴۱:۱۳۸۵). علیرغم اهمیت فراگیری این دانش در حوزه تحلیل سیستمها، این نام تقریباً در ایران شناخته‌شده نیست.
در مطالعات پویاییهای سیستم باید هفت مرحله تعریف مسئله، مفهومسازی مدل، فرمول‌بندی مدل، شبیهسازی، ارزیابی برای تدوین مدل‌ها، تحلیل سیاستها و استفاده از مدل را موردتوجه قرارداد. در فرایند تدوین مدل سیستم داینامیک از آغاز تا پایان داشتن درک صحیحی از سیستم و مسائل آن ضرورت دارد و درواقع از ادراک سیستم آغاز و با ادراک سیستم پایان مییابد(حمیدی زاده، ۳۶:۱۳۷۹).
شکل ۲-۷: مراحل مدلسازی در سیستم داینامیک
به‌جرئت میتوان گفت که بهترین راه نظم بخشیدن به واکنشهای صحیح و سریع به مسائل سیستمها، ثبت و بررسی نقاط مهم عملکردی سیستمها، به شکل سناریویی از آینده است که رفتار گذشته و حال سیستم را ملاک قرار میدهد. ثبت این سناریو نیازمند بهرهگیری از دانش و تکنیکی است که با بهرگیری از نگرش سیستمی، مشکلات را به‌درستی شناسایی و در جهت حل معضلات پیش‌آمده سریعترین و صحیحترین واکنش را نشان میدهد. این دانش سیستم داینامیک یا پویایی سیستمها نام دارد مه ابتدا توسط فارستر[۲۰]مطرح گردید(قبادی، ۴۰:۱۳۸۵). توانایی این تکنیک به حدی است که میتوان با بهرهگیری از آن مسائل مختلف ساده و پیچیده را مدلسازی کرد و تغییر ناشی از تعامل متغیرها و شناسایی رفتارهای آتی آن‌ها را در دورههای زمانی مختلف موردبررسی قرارداد.
مدلسازی در سیستم داینامیک در سه مرحله کلی به شرح زیر انجام میشود(حمیدی زاده،۳۵:۱۳۷۹):
نمودارهای علّی – حلقوی
نمودارهای جریان
معادلات ریاضی
پویاییهای سیستم بر ساختار و رفتار سیستمهای متکی است که از حلقههای بازخوردی مرتبط تشکیل‌شده‌اند. نمودارهای علّی – حلقوی و جریان مدلسازی پویا شیوه سادهای برای نمایش ساختارهای حلقوی پیش از تدوین معادلات سیستم است. نمودارهای جریان مشتمل بر متغیرهای نرخ، سطح، کمکی و عناصر ثابت و یک سری آزمونها، عملیات و دستورالعملها است که برای شبکهای منسجم از مباحث مدیریت، اقتصاد، مالی و صنایع سازمان‌دهی شده است. نمودارهای علّی- حلقوی به شناسایی حلقههای اصلی بازخوردی میپردازد و به تمییز بین ماهیت متغیرهای مرتبط کاری ندارد. نمودارهای علّی- حلقوی در پویایی سیستم دو نقش مهم ایفا میکنند(حمیدی زاده،۳۵:۱۳۷۹):
در طول تدوین مدل، به‌صورت ساختار مقدماتی فرضیههای علّی به مدلسازی کمک میکند.
تصویر سادهای از مدل ارائه میدهند.
معادلات ریاضی در طول زمان برای تبیین و پیشبینی متغیرهای مدل و شناسایی رفتار آن‌ها یا یکدیگر مورداستفاده قرار میگیرند.
جمعبندی و نتیجهگیری:
توسعه و پیشرفت لازمه زندگی ادمی است و او از آغاز آفرینش سعی نموده تا با تفکر و اندیشه که تنها وجه تمایز او با سایر جانوران است، پستی و بلندیهای مسیر زندگیاش را هموار کرده و همواره به جلو گام بردارد. این وضع او را تا انقلاب صنعتی پیش آورد و از آنجا بود که اولین گامهای خود را برای زیاده خواهی از طبیعت برداشت و این حرکت ادامه یافت تا در اواسط نمیه دوم قرن بیستم، افزایش جمعیت، بهرهگیری بی حد و حصر از منابع، آلودگیهای محیطی، فقز، نابرابری و خطر محیطزیست، اندیشه ادمی را به سوی رهیافتی جدید به نام توسعه پایدار، در حمایت از محیط زیست سیر داد.این رهیافت با حوزه گستردهای که در سطوح مختلف جهانی، ملی و منطقهای شامل میشود با توجه عمیق خود به انسان سعی دارد که حق آیندگان را به امروزیها بشناساند و استفاده بهینه از منابع را برای پایداری زندگی در این کره خاکی توصیه نموده و چگونگی دستیابی به توسعه پایدار انسان مدار را یادآور شود.
در یک جمع بندی می توان بیان داشت که مفاهیم مختلفی از پارادایم توسعه پایدار ارائه شده است . اصطلاح توسعه پایدار را اولین بار کمیسیون جهانی محیطزیست و توسعه ارائه داد، توسعه پایدار را به‌عنوان توسعه تعریف کرد که نیازهای نسل فعلی را بدون ایجاد اشکال در توانایی نسلهای آینده در برآوردن احتیاجات خود تأمین میکند. به طور خلاصه میتوان گفت توسعه پایدار همواره در مباحث خود به موارد ذیل تأکید دارد: