وجود جنگل‌های انبوه، گسترش زمين‌های باتلاقی و از همه مهم‌تر شرايط آب و هوايی و امکان شيوع انواع بيماری به ويژه مالاريا در نواحی جلگه‌ای، استقرار انسان را در اين ناحيه با مشکلات زيادی مواجه کرده بود و انسان مدت‌ها طول کشيده تا بر اين موانع فائق آيد و خود را با شرايط موجود وفق دهد. قديمی‌ترين بناهای تاريخی و يادمانی گيلان در کوهپايه‌ها و مناطق کوهستانی است و آثار مربوط به پيش از ورود آريايی‌ها مثل تپه‌های مارليک در حوالی روستای نصفی رحمت‌آباد رودبار و مساکن ماقبل تاريخ مريان در روستای مريان کرگانرود تالش از نظر تاريخی اهميت ويژه‌ای دارند. بناها و ساختمان‌های تاريخی مجموعه‌ای از يادمان‌ها را تشکيل می‌دهند که شامل قلعه‌های قديمی، آتشکده‌ها و مساجد، پل‌ها، کاروانسراها، آرامگاهها و برخی ساختمان‌های قديمی‌اند که در دوره باستان ساخته شده و بعدها در دوره نفوذ اسلام نيز مورد استفاده قرار گرفته‌اند (استان‌شناسی گیلان،1391،ص93).
بناها و يادمان‌های تاريخی استان عبارتند از:
- قلعه ليسار تالش، قلعه رودخان در جنوب فومن، قلعه ديزبن در روستای ديزبن لاهيجان، قلعه لسبو در روستای لسبو اشکور و قلعه بندبن در قاسم‌آباد رانکوه
- پل تاريخی لوشان، پل شفارود، خشت پل لاهيجان و خشت پل لنگرود و پل انبوه عمارلو
- کاروان سرای لات در سراوان و کاروان سرای تی تی در دهکده بالا رود مسير سياهکل به ديلمان
- آرامگاه شيخ زاهد گيلانی در لاهيجان، آرامگاه ميرزا کوچک در رشت، آرامگاه کاشف‌السلطنه در لاهيجان و شيخ محمود خيوی در آستارا (استان‌شناسی گیلان،1391،ص94).
3- جاذبه‌هاي زيارتي شامل اماكن و قبور متبركه كه برخي از آنها اهميت منطقه‌اي و برخي ديگر اهميت محلي دارند (فتح‌الله‌زاده،1389،ص114).
استان گيلان به دليل مخالفت‌های علنی يا پنهانی مردم با خلافت عباسيان، به عنوان پناهگاهی مطمئن برای بازماندگان امامان و ياران آنها که هميشه از فشار و تعقيب خلفا در آزار بودند به شمار می‌آمد؛ از اين‌رو، اماکن مذهبی و زيارتگاه‌های زيادی در گيلان وجود دارند که حتی بسياری از اين امامزاده‌ها اهميت محلی دارند و فقط بعضی از آنها به دليل نزديکی بيشتر و انتساب نزديک به ائمه اطهار، دارای اهميت منطقه‌ای هستند. از جمله زيارتگاه‌ها می‌توان به موارد زير اشاره کرد:
- امامزاده هاشم در ٣٠ کيلومتری جنوب رشت
- امامزاده سيد جلال‌الدين اشرف در مرکز شهر فعلی آستانه اشرفيه
- امامزاده بی بی حوريه در نزديکی غازيان
- امامزاده ابراهيم و سيد قاسم در جنوب آستارا
بيشتر مساجد گيلان قدمت زيادی ندارند و از نظر معماری، دارای شکل ساده و بی پيرايه‌اند، امّا چند مسجد مثل اسپيه مزگت يا سفيد مسجد روستای ديناچال (شهرستان رضوان شهر)، مسجد صفی يا سفيد رشت و مسجد اکبريه در لاهيجان جزء مساجد تاريخی استان‌اند که از نظر جذابيت هنری و معماری دارای اهميت و ارزش توريستی هستند (استان‌شناسی گیلان،1391،ص97-96).
4- جاذبه‌هاي فرهنگي و سنتي مانند ورزش‌هاي محلي، جنگ ورزا و مراسم ويژه سيزده بدر (فتح‌الله‌زاده،1389،ص114).
فعاليت‌های فرهنگی گسترده و متنوع گيلان از نظر گيلانگردان می‌تواند جالب توجه باشد. آداب و رسوم و ورزش‌های سنتی و غذاهای محلی و بومی در نوع خود از ويژگی‌های خاصی برخوردار است. مهم‌ترين فعاليت‌های فرهنگی با جذابيت گردشگری عبارتند از: کشتی گيله‌مردی، ورزا جنگ، لافند‌بازی و برخی فعاليت‌ها و سنت‌های ديگر. غذاهای محلی با موادّ توليدی منطقه که به شکل خاصی آماده و پخته شده، در مهمان‌سراهای محلی عرضه می‌شود که همواره مورد رضايت بيشتر مسافران قرار می‌گيرد (استان‌شناسی گیلان،1391،ص98).
5- جاذبه‌هاي اقتصادي نظير بازارهاي محلي هفتگي كه از زيباترين نمونه‌هاي فعاليت و جنب‌و‌جوش مردم به شمار مي‌روند و صيدهاي دسته‌جمعي در ساحل، همچنين صنايع دستي كه در گيلان از اهميت خاصي برخوردار است (فتح‌الله‌زاده،1389،ص114).
گيلان علاوه بر جاذبه‌های گردشگری فراوان، امکانات وسيعی را برای خريد محصولات محلی در اختيار مسافران قرار می‌دهد. در اين مراکز خريد، انبوهی از کالاهای متنوع عرضه می‌شود که منظره جالب و لذت‌بخشی دارد. بازارهای دائمی که معمولاً در بخش مرکزی شهرها قرار دارند، به کار خرده‌فروشی می‌پردازند. بازارهای هفتگی رشت، لاهيجان، فومن، بندر انزلی، آستارا، لنگرود، رودسر و صومعه‌سرا از جنب‌و‌جوش هميشگی و روزمره برخوردارند. صنايع دستی که عمده‌ترين آنها محصولات حصيری، جاجيم، گليم، سبد و زنبيل، ظرف گلی، محصولات خراطی شده چوبی، جارو، جوراب پشمی و ابريشمی است، به همراه خاويار و ماهی از جمله جاذبه‌های ديگر اقتصادی است (استان‌شناسی گیلان،1391،ص99).
جدول 2-5) جاذبه‌های گردشگری استان گيلان به تفکيک شهرستان
| ردیف | نام شهرستان | جاذبه های گردشگری |
| 1 | رودبار | غار درفک، درخت سرو هرزويل، سوسن چلچراغ، چشمه آبگرم لويه، چشمه آب معدنی سنگ‌رود، چشمه کلشتر، چشمه آبگرم ماست خور منجيل، سد منجيل و چشم‌اندازهای زيبای کنار سفيد رود، روستای لاق بره سر، ييلاق سالانسر، پارک جنگلی کندلات، تالاب سياهرود و درياچه تاريک، کوه آسمانسرا، غار تاريک لوشان، پل تاريخی لوشان، ييلاق آغوزين رودبار و بروبن سی دشت و دره دشت. |
| 2 | رودسر | منطقه سفيد‌آب رحيم‌آباد و منطقه جنگلی سرولات، منطقه ييلاقی جواهردشت، ساحل زيبای رودسر، چشمه آب معدنی سجيران، دهکده ييلاقی شوييل، مجتمع ساحلی اقامتی(چابکسر، رودسر و کلاچای) پارک جنگلی للّه رود، گنبد هشت ضلعی پيرمحله، قلعه بندبن قاسم آباد و پل تاريخی تميجان. |
| 3 | رشت | عمارت کلاه فرنگی، عمارت شهرداری، عمارت پست، موزه رشت، خانه قديری، کتاب خانه ملی رشت، خانه ابريشمی، کاروان سرای لات، موزه ميراث روستايی گيلان، خانه جهانگردی، پارک قدس، بوستان ملّت، پل دانشجو و کليسای ارامنه. |
| 4 | تالش | پارک جنگلی و سواحل زيبای گيسوم، مناطق ييلاقی سوباتان، مريان و تنده وين. جاده کوهستانی اسالم به خلخال، قلعه سلسال ليسار، کاخ قشلاق و ييلاقی نصراللّه خان (سردار امجد)، حمام قديمی آق اولر و مناطق باستانی تول. |
| 5 | انزلی | تالاب انزلی، پارک ساحلی و بلوار، تالاب سرخانگل، کاخ موزه نظامی ميان پشته، فانوس دريايی، برج ساعت و موج شکن، پل قديمی غازيان، عمارت شهرداری. |
| 6 | املش | مناطق ييلاقی و باغات چای، غار تلابن گورج و هفت خم تله سر، چشمه آب معدنی لوزان، يخچال طبيعی ملجادشت، هلودشت و تالاب زر بيجار، پارک قديمی گلستان، آبی بيجار و ميرزا کوچک خان، برج و بافت تاريخی املش، خانه های قديمی خاندان صوفی(املش)و قلعه شاه نشين قلعه. |
| 7 | آستانه اشرفیه | پارک ساحلی آستانه، اسکله ماهيگيری و قايقرانی بندر کياشهر، پارک جنگلی صفرا بسته، تالاب بوجاق(کياشهر)، آرامگاه محمد معين و پل خشتی نياکو. |
| 8 | آستارا | باغ عباس آباد، منطقه سرسبز حيران، آبگرم کوته کومه و علی داشی، مرداب استيل، طرح ساحلی صدف، بهشت کاکتوس‌ها، آبشار لوندويل، پارک جنگلی بی بی يانلو، مدرسه حکيم نظامی، قلعه لمير محله و گورستان باستانی و نه بين. |
| 9 | رضوانشهر | پارک جنگلی دکتر دستکار، آبشار ويسه دار، مجتمع ساحلی تازه آباد و پره سر، مسجد سفيد يا اسپيه مزگت گورستان باستانی و سکه و ميان رود و پل آجری پونل. |
| 10 | سیاهکل | کوه درفک، منطقه سرسبز ديلمان و اسپيلی، آبشار لونک، چشمه آب معدنی لاريخانی، منطقه آغوزی، آبشار بابا ولی، غار اسپهدان تی تی کاروان سرا، مناطق باستانی قلعه کوتی، کوه پس و حسنی محله، محلّه کوتول شاه، قلعه ديده بانی روستای گرماور، حمام تاريخی ديلمان، غار لوعلی، پناهگاه سنگی گيلارکش و يرشلمان. |
| 11 | شفت | مناطق سياحتی زيارتی سياه مزگی، چنار رودخان، منطقه ييلاقی امامزاده ابراهيم و امامزاده اسحاق. |
| 12 | صومعه سرا | تالاب هند‌خاله، نرگستان و سياه درويشان، باغات چای و مزارع توتون، دهکده ييلاقی تنيان، پارک جنگلی سياه کوه، خرابه های قديمی گسکر هفت دغنان، مناره آجری گسلر، پل خشتی يا خشت پل، اثر باستانی مناره بازار و سيد خروسه. |
| 13 | فومن | تالاب خطيب سراگوراب، پارک تفريحی، جنگل‌ها و مراتع سرسبز، غار فوشه، قلعه رودخان و شهرک ماسوله. |
| 14 | لاهیجان | تالاب امير کلايه، تله کابين، بام سبز استخر لاهيجان، آبشار شاه نشين، موزه تاريخ چای ايران و آرامگاه کاشف السلطنه، حمام گلشن، بافت تاريخی لاهيجان، غارنشينان بر يا شيخان ور و خانه صادقی. |
| 15 | لنگرود | تالاب کياکلايه، ساحل چمخاله، منطقه ليلا کوه، پارک جنگلی خرما، بلوردکان و مريدان، غار ليارود، پل خشتی لنگرود، خانه های منجم باشی و دريابيگی، قلعه درزبن، پل آجری بلوردکان، بافت تاريخی لنگرود و مجموعه دريابيگی. |
| 16 | ماسال | منطقه جنگلی تاسکوه، آردی دول، منطقه باستانی اسبه ريسه، گردشگاه جنگلی ريزه مندان، ييلاق شالما، چسلی، بيلگاه دون، اسپی دشت، دشت النزه و ويرگاه، خنديله پشت، مارجونه، رشته پشت، وشنه راه، واشيار، اولسبلنگاه، صی فی، نم نم پشت، خشکه دريا، تلارگاه ملومه بند، غار آويشو، مناطق باستانی در خانه، گيله سرا، وردم، منطقه يادمانی مشهد ميرزا (محل شهادت ميرزا کوچک)، مناطق ييلاقی تاريخی سنگ بست، دره خون و خنديله پشت. |
