وجود جنگل‌های انبوه، گسترش زمین‌های باتلاقی و از همه مهم‌تر شرایط آب و هوایی و امکان شیوع انواع بیماری به ویژه مالاریا در نواحی جلگه‌ای، استقرار انسان را در این ناحیه با مشکلات زیادی مواجه کرده بود و انسان مدت‌ها طول کشیده تا بر این موانع فائق آید و خود را با شرایط موجود وفق دهد. قدیمی‌ترین بناهای تاریخی و یادمانی گیلان در کوهپایه‌ها و مناطق کوهستانی است و آثار مربوط به پیش از ورود آریایی‌ها مثل تپه‌های مارلیک در حوالی روستای نصفی رحمت‌آباد رودبار و مساکن ماقبل تاریخ مریان در روستای مریان کرگانرود تالش از نظر تاریخی اهمیت ویژه‌ای دارند. بناها و ساختمان‌های تاریخی مجموعه‌ای از یادمان‌ها را تشکیل می‌دهند که شامل قلعه‌های قدیمی، آتشکده‌ها و مساجد، پل‌ها، کاروانسراها، آرامگاهها و برخی ساختمان‌های قدیمی‌اند که در دوره باستان ساخته شده و بعدها در دوره نفوذ اسلام نیز مورد استفاده قرار گرفته‌اند (استان‌شناسی گیلان،1391،ص93).
بناها و یادمان‌های تاریخی استان عبارتند از:
- قلعه لیسار تالش، قلعه رودخان در جنوب فومن، قلعه دیزبن در روستای دیزبن لاهیجان، قلعه لسبو در روستای لسبو اشکور و قلعه بندبن در قاسم‌آباد رانکوه
- پل تاریخی لوشان، پل شفارود، خشت پل لاهیجان و خشت پل لنگرود و پل انبوه عمارلو
- کاروان سرای لات در سراوان و کاروان سرای تی تی در دهکده بالا رود مسیر سیاهکل به دیلمان
- آرامگاه شیخ زاهد گیلانی در لاهیجان، آرامگاه میرزا کوچک در رشت، آرامگاه کاشف‌السلطنه در لاهیجان و شیخ محمود خیوی در آستارا (استان‌شناسی گیلان،1391،ص94).
3- جاذبه‌های زیارتی شامل اماکن و قبور متبرکه که برخی از آنها اهمیت منطقه‌ای و برخی دیگر اهمیت محلی دارند (فتح‌الله‌زاده،1389،ص114).
استان گیلان به دلیل مخالفت‌های علنی یا پنهانی مردم با خلافت عباسیان، به عنوان پناهگاهی مطمئن برای بازماندگان امامان و یاران آنها که همیشه از فشار و تعقیب خلفا در آزار بودند به شمار می‌آمد؛ از این‌رو، اماکن مذهبی و زیارتگاه‌های زیادی در گیلان وجود دارند که حتی بسیاری از این امامزاده‌ها اهمیت محلی دارند و فقط بعضی از آنها به دلیل نزدیکی بیشتر و انتساب نزدیک به ائمه اطهار، دارای اهمیت منطقه‌ای هستند. از جمله زیارتگاه‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- امامزاده هاشم در ٣٠ کیلومتری جنوب رشت
- امامزاده سید جلال‌الدین اشرف در مرکز شهر فعلی آستانه اشرفیه
- امامزاده بی بی حوریه در نزدیکی غازیان
- امامزاده ابراهیم و سید قاسم در جنوب آستارا
بیشتر مساجد گیلان قدمت زیادی ندارند و از نظر معماری، دارای شکل ساده و بی پیرایه‌اند، امّا چند مسجد مثل اسپیه مزگت یا سفید مسجد روستای دیناچال (شهرستان رضوان شهر)، مسجد صفی یا سفید رشت و مسجد اکبریه در لاهیجان جزء مساجد تاریخی استان‌اند که از نظر جذابیت هنری و معماری دارای اهمیت و ارزش توریستی هستند (استان‌شناسی گیلان،1391،ص97-96).
4- جاذبه‌های فرهنگی و سنتی مانند ورزش‌های محلی، جنگ ورزا و مراسم ویژه سیزده بدر (فتح‌الله‌زاده،1389،ص114).
فعالیت‌های فرهنگی گسترده و متنوع گیلان از نظر گیلانگردان می‌تواند جالب توجه باشد. آداب و رسوم و ورزش‌های سنتی و غذاهای محلی و بومی در نوع خود از ویژگی‌های خاصی برخوردار است. مهم‌ترین فعالیت‌های فرهنگی با جذابیت گردشگری عبارتند از: کشتی گیله‌مردی، ورزا جنگ، لافند‌بازی و برخی فعالیت‌ها و سنت‌های دیگر. غذاهای محلی با موادّ تولیدی منطقه که به شکل خاصی آماده و پخته شده، در مهمان‌سراهای محلی عرضه می‌شود که همواره مورد رضایت بیشتر مسافران قرار می‌گیرد (استان‌شناسی گیلان،1391،ص98).
5- جاذبه‌های اقتصادی نظیر بازارهای محلی هفتگی که از زیباترین نمونه‌های فعالیت و جنب‌و‌جوش مردم به شمار می‌روند و صیدهای دسته‌جمعی در ساحل، همچنین صنایع دستی که در گیلان از اهمیت خاصی برخوردار است (فتح‌الله‌زاده،1389،ص114).
گیلان علاوه بر جاذبه‌های گردشگری فراوان، امکانات وسیعی را برای خرید محصولات محلی در اختیار مسافران قرار می‌دهد. در این مراکز خرید، انبوهی از کالاهای متنوع عرضه می‌شود که منظره جالب و لذت‌بخشی دارد. بازارهای دائمی که معمولاً در بخش مرکزی شهرها قرار دارند، به کار خرده‌فروشی می‌پردازند. بازارهای هفتگی رشت، لاهیجان، فومن، بندر انزلی، آستارا، لنگرود، رودسر و صومعه‌سرا از جنب‌و‌جوش همیشگی و روزمره برخوردارند. صنایع دستی که عمده‌ترین آنها محصولات حصیری، جاجیم، گلیم، سبد و زنبیل، ظرف گلی، محصولات خراطی شده چوبی، جارو، جوراب پشمی و ابریشمی است، به همراه خاویار و ماهی از جمله جاذبه‌های دیگر اقتصادی است (استان‌شناسی گیلان،1391،ص99).
جدول 2-5) جاذبه‌های گردشگری استان گیلان به تفکیک شهرستان
| ردیف | نام شهرستان | جاذبه های گردشگری |
| 1 | رودبار | غار درفک، درخت سرو هرزویل، سوسن چلچراغ، چشمه آبگرم لویه، چشمه آب معدنی سنگ‌رود، چشمه کلشتر، چشمه آبگرم ماست خور منجیل، سد منجیل و چشم‌اندازهای زیبای کنار سفید رود، روستای لاق بره سر، ییلاق سالانسر، پارک جنگلی کندلات، تالاب سیاهرود و دریاچه تاریک، کوه آسمانسرا، غار تاریک لوشان، پل تاریخی لوشان، ییلاق آغوزین رودبار و بروبن سی دشت و دره دشت. |
| 2 | رودسر | منطقه سفید‌آب رحیم‌آباد و منطقه جنگلی سرولات، منطقه ییلاقی جواهردشت، ساحل زیبای رودسر، چشمه آب معدنی سجیران، دهکده ییلاقی شوییل، مجتمع ساحلی اقامتی(چابکسر، رودسر و کلاچای) پارک جنگلی للّه رود، گنبد هشت ضلعی پیرمحله، قلعه بندبن قاسم آباد و پل تاریخی تمیجان. |
| 3 | رشت | عمارت کلاه فرنگی، عمارت شهرداری، عمارت پست، موزه رشت، خانه قدیری، کتاب خانه ملی رشت، خانه ابریشمی، کاروان سرای لات، موزه میراث روستایی گیلان، خانه جهانگردی، پارک قدس، بوستان ملّت، پل دانشجو و کلیسای ارامنه. |
| 4 | تالش | پارک جنگلی و سواحل زیبای گیسوم، مناطق ییلاقی سوباتان، مریان و تنده وین. جاده کوهستانی اسالم به خلخال، قلعه سلسال لیسار، کاخ قشلاق و ییلاقی نصراللّه خان (سردار امجد)، حمام قدیمی آق اولر و مناطق باستانی تول. |
| 5 | انزلی | تالاب انزلی، پارک ساحلی و بلوار، تالاب سرخانگل، کاخ موزه نظامی میان پشته، فانوس دریایی، برج ساعت و موج شکن، پل قدیمی غازیان، عمارت شهرداری. |
| 6 | املش | مناطق ییلاقی و باغات چای، غار تلابن گورج و هفت خم تله سر، چشمه آب معدنی لوزان، یخچال طبیعی ملجادشت، هلودشت و تالاب زر بیجار، پارک قدیمی گلستان، آبی بیجار و میرزا کوچک خان، برج و بافت تاریخی املش، خانه های قدیمی خاندان صوفی(املش)و قلعه شاه نشین قلعه. |
| 7 | آستانه اشرفیه | پارک ساحلی آستانه، اسکله ماهیگیری و قایقرانی بندر کیاشهر، پارک جنگلی صفرا بسته، تالاب بوجاق(کیاشهر)، آرامگاه محمد معین و پل خشتی نیاکو. |
| 8 | آستارا | باغ عباس آباد، منطقه سرسبز حیران، آبگرم کوته کومه و علی داشی، مرداب استیل، طرح ساحلی صدف، بهشت کاکتوس‌ها، آبشار لوندویل، پارک جنگلی بی بی یانلو، مدرسه حکیم نظامی، قلعه لمیر محله و گورستان باستانی و نه بین. |
| 9 | رضوانشهر | پارک جنگلی دکتر دستکار، آبشار ویسه دار، مجتمع ساحلی تازه آباد و پره سر، مسجد سفید یا اسپیه مزگت گورستان باستانی و سکه و میان رود و پل آجری پونل. |
| 10 | سیاهکل | کوه درفک، منطقه سرسبز دیلمان و اسپیلی، آبشار لونک، چشمه آب معدنی لاریخانی، منطقه آغوزی، آبشار بابا ولی، غار اسپهدان تی تی کاروان سرا، مناطق باستانی قلعه کوتی، کوه پس و حسنی محله، محلّه کوتول شاه، قلعه دیده بانی روستای گرماور، حمام تاریخی دیلمان، غار لوعلی، پناهگاه سنگی گیلارکش و یرشلمان. |
| 11 | شفت | مناطق سیاحتی زیارتی سیاه مزگی، چنار رودخان، منطقه ییلاقی امامزاده ابراهیم و امامزاده اسحاق. |
| 12 | صومعه سرا | تالاب هند‌خاله، نرگستان و سیاه درویشان، باغات چای و مزارع توتون، دهکده ییلاقی تنیان، پارک جنگلی سیاه کوه، خرابه های قدیمی گسکر هفت دغنان، مناره آجری گسلر، پل خشتی یا خشت پل، اثر باستانی مناره بازار و سید خروسه. |
| 13 | فومن | تالاب خطیب سراگوراب، پارک تفریحی، جنگل‌ها و مراتع سرسبز، غار فوشه، قلعه رودخان و شهرک ماسوله. |
| 14 | لاهیجان | تالاب امیر کلایه، تله کابین، بام سبز استخر لاهیجان، آبشار شاه نشین، موزه تاریخ چای ایران و آرامگاه کاشف السلطنه، حمام گلشن، بافت تاریخی لاهیجان، غارنشینان بر یا شیخان ور و خانه صادقی. |
| 15 | لنگرود | تالاب کیاکلایه، ساحل چمخاله، منطقه لیلا کوه، پارک جنگلی خرما، بلوردکان و مریدان، غار لیارود، پل خشتی لنگرود، خانه های منجم باشی و دریابیگی، قلعه درزبن، پل آجری بلوردکان، بافت تاریخی لنگرود و مجموعه دریابیگی. |
| 16 | ماسال | منطقه جنگلی تاسکوه، آردی دول، منطقه باستانی اسبه ریسه، گردشگاه جنگلی ریزه مندان، ییلاق شالما، چسلی، بیلگاه دون، اسپی دشت، دشت النزه و ویرگاه، خندیله پشت، مارجونه، رشته پشت، وشنه راه، واشیار، اولسبلنگاه، صی فی، نم نم پشت، خشکه دریا، تلارگاه ملومه بند، غار آویشو، مناطق باستانی در خانه، گیله سرا، وردم، منطقه یادمانی مشهد میرزا (محل شهادت میرزا کوچک)، مناطق ییلاقی تاریخی سنگ بست، دره خون و خندیله پشت. |