بیمه، تعاریف و مفاهیم آن
«بیمه» لغت رایجی است که در گفتار و نوشتار، گاهی در معنای لغوی و زمانی در معنای اصطلاحی آن به کار می‌رود. مانند: «واکسیناسیون، کودکان را در برابر بیماریهای خطرناک و کشنده بیمه می‌کند» و یا «جامعه در عصر کنونی، محصور در مرزهای بسته نیست و باید دید که چگونه می‌توان جامعه را در برابر هجوم بیگانگان بیمه کرد». در این جمله‌ها، مقصود، معنای لغوی بیمه است که حفاظت و مصونیت در برابر خطر می‌باشد. در مواردی مثل «صنعت بیمه»، «قانون بیمه»، «عقد بیمه»، «نقش بیمه در توسعه اقتصادی» و نیز در اصطلاحات بیمه‌ای چون «بیمه‌گر»، «بیمه‌گذار» و «بیمه‌نامه»، معنای اصطلاحی بیمه مقصود است که در تمدن رواج یافته است و نوعی معامله و قرارداد است که تعهداتی را برای طرفین قرارداد بیمه، الزامی ساخته و امروزه به عنوان یکی از شاخص‌های توسعه یافتگی جوامع انسانی، نقش مهمی را در توسعه اقتصادی و اجتماعی ایفا می‌نماید. بنابراین بین معنای اصطلاحی بیمه، که نوعی تأمین و تعهد در پرداخت خسارت است، با معنای لغوی آن، قرابت وجود دارد. در این که بیمه واژه‌ای فارسی یا هندی است، بین لغت‌نویسان اختلاف نظر وجود دارد. برخی بیمه را واژه‌ای فارسی از ریشه «بیم» به معنای خوف و ترس می‌دانند و برخی آن را واژه‌ای هندی (یا اردو) و برگرفته از «بیما[1]» به معنای ضمانت دانسته‌اند (همتی و همکاران، 1389).
تعریف قانونی که در بسیاری از قوانین بیمه به آن استناد می‌شود چنین است:
بیمه[2]، قراردادی است که به موجب آن یک طرف قرارداد به نام بیمه‌گر[3]، متعهد می‌شود که در قبال دریافت یک حق بیمه قطعی یا برآوردی[4]، در صورت وقوع حادثه‌ای[5] که هدف قرارداد، پوشش ریسک[6] آن است، مبلغی به طرف دیگر، به نام بیمه‌گذار[7] بپردازد. قرارداد بیمه، قراردادی است که اغلب به عنوان قرارداد جبران خسارت[8] تعریف می‌شود (هیچگونه سودی متوجه بیمه شونده نخواهد بود) اما باید تا حدودی خسارت نقدی او جبران شود.
اصطلاح بیمه در مقابل واژه Insurance را معمولاً برای بیمه حوادثی بکار می‌برند که احتمال وقوع آن وجود دارد (مثل آتش‌سوزی)، در حالیکه همین اصطلاح در مقابل واژه Assurance برای بیمه حوادثی که حتماً روی خواهند داد، مورد استفاده قرار می‌گیرد (مثل فوت شخص). گرچه تعاریف متعددی برای بیمه ارائه شده، اما یکی از بهترین تعاریف این است که «بیمه، مکانیزمی (یا خدمتی) برای انتقال ریسکهای معین خسارتهای مالی، در قبال پرداخت مبلغ ثابت توافق شده به شخصی است که بیمه‌گر خوانده می‌شود». پرداخت حق بیمه نیز باید پیش از اینکه بیمه‌گر خسارت احتمالی را پوشش دهد، صورت گیرد. بیمه از دید بیمه‌گذار، یک «انتقال» و از دید بیمه‌گر، یک مکانیزم «انباشت» است. بیمه‌گر می‌تواند با ارائه «خدمات بیمه‌ای» و از طریق یک کاسه کردن پوشش تعداد زیادی از واحدهای در معرض خطر، ریسکهایی را که خود ممکن است با آنها روبه رو شود کاهش دهد از سویی، بیمه، سازوکاری برای مشارکت در ریسک است که در عمل، سبب انتقال ریسک از زیان‌دیده به مؤسسه‌های بیمه کننده دولتی و یا خصوصی می‌شود (سویس[9]، 2014).
امروزه تصور این که گونه‌ای از فعالیت انسان بدون وجود بیمه شکل پذیرد مشکل است، به ویژه آن که در قرن بیست و یکم تحولات تکنولوژی و ارتباطات با سرعت و وسعت شگفت‌آوری در حال انجام است. با ارتقاء و پیچیدگی بیشتر زندگی انسان امروز، بیمه‌ها نیز از زوایای مختلف و با شتاب روزافزون، توسعه یافته و یا درحال توسعه می‌باشند. زیان‌هایی که ممکن است به طور ناخواسته در جریان فعالیت و زندگی عادی هر فردی به دیگران وارد آید و در قبال آنها مسوول واقع شود، با «بیمه مسئولیت» تحت پوشش قرار می‌گیرند. به عنوان مثال، در این خصوص می‌توان به «بیمه مسئولیت پزشکان» و «بیمه مسئولیت تولیدکنندگان» اشاره کرد. نمونه‌های جدیدتر بیمه، مانند «بیمه افتراء» برای روزنامه‌نگاران، شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی و بیمه خرابی کامپیوتر نیز بدین ترتیب ظهور یافته‌اند. انواع مختلف بیمه را بر اساس یک رویه مرسوم به دو دسته تقسیم کرده‌اند: بیمه‌های زندگی و بیمه‌های غیر زندگی. البته رویه دیگری نیز وجود دارد که بیمه‌ها را در سه گروه دسته‌بندی می‌نماید: بیمه‌های اموال، بیمه‌های اشخاص و بیمه‌های مسئولیت (جباری، 1389).
2 ـ 3) پیشینه بیمه و پوششهای بیمه‌ای
اگر چه بیمه در دوران باستان ناشناخته بود، اما در آن زمان هم مواردی دیده می‌شود که از پاره‌ای جهات مشابه قرارداد امروزی است. در تاریخ آمده است؛ ساربانان بین‌النهرین اگر شتر یکی از اعضاء گروه از میان می‌رفت، خسارت آن را بین خود سرشکن می‌کردند. همچنین، ناخدایان فنیقی، «رژیم خسارت مشترک» را که در حقوق دریایی امروزی نیز وجود دارد، سازمان دادند: هنگامی که برای نجات کشتی، لازم بود بخشی از محموله به دریا ریخته شود، زیان حاصله میان صاحبان کالای نجات یافته و صاحبان کالاهای از بین رفته و مالک کشتی سرشکن می‌شد. در قرون وسطی، حدود سال 1498 میلادی، بیمه در یکی از قهوه‌خانه‌های معروف لندن به نام «لویدز[10]» آغاز گردید. البته پیش از قرن پانزدهم نیز قرارداهایی وجود داشته که باید آنها را اشکال ابتدایی بیمه دانست. مثلاً در یونان قدیم، فروشندگان برده‌ها، علاوه بر قیمت برده‌ها، مبلغ اضافه‌تری را طلب مینمودند و در عوض متعهد می‌شدند که در صورت فرار برده، خسارت ناشی از آن، یعنی قیمت برده فراری را به صاحب آن بپردازند. پیدایش بیمه باربری (غیر دریایی) نیز به سه قرن بعد در انگلستان باز می‌گردد. زمانی که آتش‌سوزی مهیب سال 1666، لندن را منهدم نمود، کمپانی‌های بیمه آتش‌سوزی سریعاً تشکیل شدند و شرکت‌هایی هم که تا آن هنگام عملیاتشان محدود به بیمه‌های دریایی بود به بیمه خطر جدید روی آوردند. از آغاز قرن بیستم، با توسعه صنعتی و تردد وسائط نقلیه، همچنین تشدید مسوولیت مدنی در زمینه‌های مختلف، انواع بیمه مسئولیت شناخته شده، افزایش یافت، که اکثراً قانونگذار هم به جانب اجباری کردن آنها قدم بر می‌داشت. بیمه عمر نیز با استناد به آمارهای مرگ و میر و در پی بهبود سطح زندگی، رشد بسیار یافت. از سوی دیگر، تحول زندگی اقتصادی و اجتماعی، به ایجاد اشکال جدید بیمه مانند: بیمه‌های دزدی، تگرگ، مرگ و میر دام، شکست ماشین‌آلات و حوادث بدنی انجامید که البته می‌بایست بیمه‌های هوایی، بیمه‌های ورزشی، بیمه‌های اعتباری، بیمه‌های خطرات اتمی و … را نیز به آنها اضافه نمود. بیمه، نوعی تأمین پوششی حمایتی برای انواع محصولات و خدمات در برابر خسارتهای برخاسته از سوانح طبیعی و حوادث قهری است (موزه و ویور[11]، 2013).
فواید اجتماعی حاصل از بیمه، نظیر: پوشش خطرات فردی ناشی از بیماری، از کار افتادگی و سالخوردگی، دولت‌ها را بر آن داشت تا بیمه این خطرات را با مشارکت کارفرمایان به تمامی حقوق بگیران که به علت موقعیت اقتصادی خود نمی‌توانند و یا اغلب فراموش می‌کنند در سازمان‌های خصوصی بیمه شوند، تحمیل نماید. به این طریق قانون 5 آوریل 1928، از طریق تاسیس صندوق‌های ویژه با نظام مستقل که در واقع جدا از بخش خصوصی نیز بودند، بیمه‌های اجتماعی را در کشور فرانسه به وجود آورد. در سال 1945، این صندوق‌ها با تشکیل تأمین اجتماعی، که بیمه حوادث ناشی از کار را پیش از به وجود آمدن بیمه‌های تکمیلی و نظامهای جدید اجتماعی متقبل شده بودند، عمومیت یافت. امروزه این نوع بیمه با توجه به نظام مخصوص و الهام از ملاحظات اجتماعی، بیشتر با حقوق اجتماعی و تأمین اجتماعی، مرتبط است تا حقوق بیمه به معنی مصطلح آن (مظلومی، 1387).
سابقه بیمه در کشو ما، به امتیاز تأسیس اداره بیمه حمل و نقل (سال 1270 شمسی برابر با 1308 قمری و 1891 میلادی) در زمینه تضمین خسارتهای حمل و نقل باز می‌گردد که اولین بیمه‌نامه مکتوب در ایران نیز محسوب می‌شود. این امتیاز از طرف ناصرالدین شاه به یک کمپانی روسی داده شد که توسط شاه قاجار و یک تبعه روسی به نام « لازار پولیاکف[12]» و همچنین رئیس اداره شرکت مروج تجارت و صناعت در ایران و یکی از اعضای شورای دولتی تزاری به امضا رسید. این امتیاز نامه مشتمل بر یک مقدمه و یازده فصل بوده و در حال حاضر به عنوان سند تاریخی در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود. قابل توجه آن است که کلمه «بیمه» از همین دوران رواج یافته و قبل از آن در ادبیات ایران سابقه‌ای ندارد. در این قرارداد، که اولین قرارداد بیمه‌ای در ایران محسوب می‌شود، کلمه «بیمه» و «تضمین» در کنار هم ذکر شده و «بیمه از خسارت و خطر» در متن امتیاز نامه آمده است. در اوایل سلطنت احمدشاه قاجار نیز دو مؤسسه روسی، موسوم به «نادژوا» و «کافکاز مرکوری» برای اولین بار به صورت شرکت بیمه‌ای در ایران شروع به فعالیت نموده و به عملیات بیمه‌ای پرداختند. این مؤسسات که قدیمی‌ترین شرکتهای بیمه در ایران هستند، به بیمه کردن کالاها و محموله‌های تجاری، که از روسیه به ایران وارد و یا از ایران به روسیه صادر می‌شد، اقدام مینمودند. یک شرکت بیمه انگلیسی به نام «آلیانس» در همان دوره، نمایندگی خود را در تهران دایر کرد و متعاقب آن، بسیاری از شرکتهای بیمه خارجی در ایران، مبادرت به تأسیس شعبه و نمایندگی نمودند. تا بدانجا که تعداد شرکتهای بیمه خارجی در شهریور سال 1314 به 29 نمایندگی رسید. در سال 1314 شمسی، اولین شرکت سهامی بیمه دولتی ایران شروع به فعالیت کرد. بیمه در ایران از همین سال با تلاش «علی اکبر داور» شناخته شد (رحمانی، 1392).
در پایان لازم به ذکر است که منابع حقوقی بیمه در ایران به نظر می‌رسد که در سال 1332 به تصویب رسیده است. بدین صورت که اولین لایحه بیمه در ایران، لایحه بیمه پستی است که در مجلس شورای ملی وقت مورد بحث و مذاکره نمایندگان قرار گرفت و در 15 رمضان 1332 قمری (1914 میلادی) تصویب شد. در ماده 22 آن آمده است: «پاکتها ممکن است مطابق قیمت اظهار شده محتویاتشان، بیمه شوند. در این صورت، علاوه بر اجرت مقرر پاکتها، حق بیمه به آنها تعلق خواهد گرفت». این اولین قانون مصوب مجلس شورای ملی ایران است که در آن واژه «بیمه» به کار رفته است. در اردیبهشت 1316 شمسی، قانون بیمه، مشتمل بر 36 ماده، مورد تصویب مجلس شورای ملی قرار گرفت که هم‌اکنون نیز دارای اعتبار می‌باشد. با تصویب قانون بیمه ایران، امور بیمه ارگانهای دولتی، منحصراً به بیمه ایران واگذار شد. در 29 آبان 1322 ، قانون بیمه کارگران در ایران به تصویب مجلس شورای ملی رسید. در سال 1350، نظارت دولت بر امر بیمه با تأسیس بیمه مرکزی ایران اعمال شد. قانون تأسیس بیمه مرکزی ایران، مشتمل بر 77 ماده و دو تبصره می‌باشد که مورد تصویب دو مجلس شورای ملی و سنا قرار گرفت. هدف از تاسیس بیمه مرکزی ایران، تنظیم، تعمیم و هدایت امر بیمه در ایران و حمایت از بیمه‌گذاران و بیمه‌شدگان و صاحبان حقوق آنها و همچنین اعمال نظارت دولت بر فعالیتهای بیمه‌ای بوده است. در مرحله بعد، صنعت بیمه کشور با تصویب قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در 24 آبان 1358 آغاز گردید و بر این اساس صنعت بیمه در کنار شماری از صنایع مهم، به صورت مالکیت عمومی در بخش دولتی، در اختیار دولت قرار گرفت. مطابق اصل 44 قانون اساسی، با تصویب قانون «اداره و امور مؤسسه‌های بیمه» توسط مجلس شورای اسلامی، در 13 آذر 1367، عملاً فعالیتهای بیمه‌ای تحت پوشش دولت قرارگرفت. این مؤسسه‌ها شامل «بیمه ایران»، «بیمه آسیا» و «بیمه البرز» است و دو شرکتی نیز که فعالیت آنها از سال 1360 متوقف شده بود، در «شرکت بیمه دانا» ادغام شدند و شرکت جدیدی تحت عنوان «شرکت سهامی بیمه دانا» که در خصوص بیمه اشخاص فعالیت می‌کند، ایجاد شد (جباری، 1389).
[1] Bimea
[2] Insurance
[3] Insurer
[4] Premume
[5] Accident
[6] Risk
[7] Insured
[8] Loss
[9] Swiss
[10] Loieds
[11] Muze and Vevere
[12] Lazar Poliakov