شیخ بزرگ مفید، کتاب جمل را به درخواست فردی نگاشته که از او خواهش کرده است تا کتابی دربارۀ جنگ جمل و آنچه در بصره رخ داده است و آرا و عقاید مسلمانان را در این باره بنویسد.
شیخ مفید کتاب جمل و یا النصره لسید العتره فی حرب البصره را در دو بخش تنظیم کرده است:
در بخش اول واقعۀ جمل را از دیدگاه کلامی و علل بروز آن، بررسی و تحقیق نموده است. وی تمامی آراء و عقاید اسلامی را در نسختین بخش کتاب آورده و با دلیل‌های محکم و استوار و براهین قوی نظرات و شبهات فرقه‌ها و مذاهب گوناگون را پاسخ گفته و نظریه حقیقت‌گرای شیعه را مبنی بر این که امیرالمؤمنین و پیروان او بر حق بودند و گروه مقابل بر باطل و اهل خلافت هستند اثبات نموده است.
بخش دوم، تاریخ جنگ جمل و گزارش آن است. مؤلف در این بخش چکیده و عصارۀ ماجرا را از لحظه انعقاد نطفه و شروع آن تا پایان کار بر اساس منابع و مآخذ دست اول و معتبر، بدون تعصب و طرفداری بی‌مورد به طور دقیق نقل کرده است.
۱٫۷٫۳٫۱۰٫ الاستیعاب (ابن عبدالبر م. ۴۶۳ق)
استیعاب از اولین کتاب‌هایی است که ابن عبد البر نوشته، زیرا در کتابهای دیگرش به این کتاب ارجاع میدهد.
بسیاری از علمای هم عصر او و بعد از او به لحاظ این که استیعاب جنبههای حدیثی و تاریخی را مفصلتر بیان کرده و از کتابهای مشهور نویسندگان اندلسی است، آن را ستودهاند بویژه آن که هیچ کتابی از نویسندگان اندلسی در مورد صحابه مانند استیعاب شهرت نیافته و به منزله مفقود می‌باشد.
روش ابن عبد البر در استیعاب:
نخست: تقسیم محتوای کتاب
ابن عبد البر در مقدمّۀ کتاب به لحاظ توجّه به سنّت شریفه، بهترین راه را برای حفظ سنت، شناخت راویان سنّت پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) دانسته است و بعد از آن بحث عدالت صحابه و تفاوت فضل آنها را به سبب همراهیشان با پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و پیشی گرفتنشان به اسلام مطرح کرده است .
دوم: اصول زندگینامه نویسی
ابن عبد البر در زندگینامه نویسی بین افراد فرق گذاشته و در مورد صحابه مشهور مانند: ابو بکر، عمر، عثمان، امیرمؤمنان علی(علیه‌السلام)، زبیر، عمار، معاویه، عمرو عاص، امام حسن (علیه‌السلام)، امام حسین (علیه‌السلام) و دیگر صحابه مفصل بحث میکند.
سوم: منابع مهم استیعاب
مهمترین منابعی که در استیعاب از آن ها بهره گرفته شده است به قرار ذیل میباشند:
کتابها و مرویات موسی بن عقبه، کتابها و مرویات ابن اسحاق و هم چنین از شاگردان مشهور او: ابراهیم بن سعد، زیاد بن عبد اللّه بکایی و یونس بن بکیر، کتابها و مرویات واقدی ، طبقات خلیفه بن خیاط ، تاریخ خلیفه بن خیاط، التاریخ الکبیر از ابن ابی خیثمه، التاریخ الکبیر از امام بخاری، تاریخ ابی العباس محمد بن اسحاق، ذیل المذیل از طبری ، الموله و الوفاه از دولابی و…
چهارم: جنبه تاریخی استیعاب
با نگاهی دقیق و تطبیقی بین استیعاب و کتابهای قبل از او در مورد صحابه آشکار میشود که امتیاز استیعاب، نگاه تاریخی وی در نوشتن زندگینامه صحابه و بیان فضل و سابقه آنان با کلامی مختصر و مفید است که خواننده را بی نیاز میکند و همین مسأله سبب نوشتن کتاب مذکور شد.
بیشتر منابع مورد استفاده استیعاب؛کتابهای زندگینامه نویسی، تاریخ و اخبار هستند و اهل حدیث آن را بهترین کتاب در مورد صحابه میدانند. امّا به لحاظ نقل بسیارش از تاریخ نگاران و تفصیل در امور تاریخی، آن را به نقد کشیدهاند.
۱٫۷٫۳٫۱۱٫ الکامل فی التاریخ (ابن اثیر م. ۶۳۰ق)
کتاب «الکامل فی التاریخ» اثر عز الدین ابن الاثیر (م ۶۳۰ ق ) مشهورترین کتاب وی و جامع‌ترین تاریخ عمومی است که بیشتر آن درباره تاریخ اسلام است.
منبع اصلی وی تا اواخر قرن سوم، تاریخ طبری بوده است اما روش او را در ذکر روایات مختلف درباره یک واقعه، رعایت نکرده بلکه کامل ترین روایات را گرفته یا روایتی را که به نظر او درستتر بوده با آنچه خود از منابع دیگر یافته ذکر کرده است.
الکامل در ذکر تاریخ اسلام بر حسب سنوات یا به شیوه سال‌شمار تنظیم شده است. ابن اثیر گر چه در تدوین مطالب هفت جلد اول کتاب خود مطالب طبری را پایه قرار داده، از منابع دیگری مانند ابن کلبی، بلاذری، مبرّد و مسعودی نیز استفاده کرده و بر نوشته طبری افزوده است.
۱٫۷٫۳٫۱۲٫ اسد الغابه فی معرفه الصحابه(ابن اثیر م. ۶۳۰ ق)
کتابی است اثر عزّالدین ابن اثیر، در علم رجال و صحابه شناسی که در حدود ۷۵۰۰ زندگی نامه را در بر دارد.ابن اثیر محتویات کتابهای ابن منده، ابو نعیم، و ابن عبد البر را در آن جمع کرده و اشتباهات آنان را باز نموده و مطالبی بر نوشتههای آنان افزوده است.
منابع وی در درجه نخست کتاب‌هایی است که درباره صحابه تدوین شده است، پنج منبع عمده وی در این زمینه نوشتههای ابن منده، ابو نعیم اصفهانی، ابن عبد البر، ابو الحسین غسانی و ابو موسی اصفهانی است. ابن اثیر علاوه بر این منابع از کتاب‌هایی که در زمینۀ تفسیر، حدیث، تاریخ، طبقات، لغت، نسب شناسی و غیره بوده، بهره برده است.
ابن اثیر اطلاعات موجود در منابع پنج گانه یاد شده را تلفیق کرده، آن گاه اشتباهات موجود را متذکر شده و اصلاح کرده است و در انتها اطلاعات جدید منابع دست دوم را نیز بر آن افزوده است. ضمن آن که الفاظ نیازمند توضیح را نیز شرح داده است. بدین ترتیب شرح حال کاملی را نسبت به کتب پیشین درباره صحابه عرضه کرده است.
کتاب در دو بخش تنظیم یافته، بخش نخست کتاب-در چهار جلد-تراجم رجال و بخش پایانى آن-در یک جلد-شرح حال صحابیان زن است. ابن اثیر زندگینامهها را بر اساس حروف الفبا مرتّب کرده تا دست یابی به آنها ساده و آسان باشد.
۱٫۷٫۳٫۱۳٫ الاصابه فی تمییز الصحابه ( ابن حجر عسقلانی م. ۸۵۲ ق)
الاصابه فی تمییز الصحابه ابن حجر، از مهمترین و ارزشمندترین تألیفات او است، که ابن حجر برای تدوین آن، حدود چهل سال (۸۰۹-۸۴۷) وقت صرف کرده و رنج برده است.
در میان کتابهای مربوط به صحابه شناسی، اصابه ابن حجر، دارای اهمیت بیشتری است و نسبت به کتب قبلی مفصلتر و جامع‌تر است و از مراجع عمده در احوال صحابه و حتی تابعین و نخستین محدثان به شمار میآید؛این اثر نفیس شرح حال حدود ۱۲ هزار صحابی، اعم از زن و مرد را در بردارد.
ابن حجر برای تکمیل نواقص کتبی که قبل از او دربارۀ صحابۀ رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله)تدوین شده، از تصنیفات بسیار متنوبع و گسترده سود جسته و بدین جهت اصابه او مفصلترین و نسبت به کتب قبلی، جامع‌ترین آنها به شمار میآید.
ابن حجر، طبق نوشته خود، کتابش را بر چهار قسم، طبق حروف معجم مرتّب کرده است.
قسم اول؛اختصاص به آن دسته از افراد دارد که صحابه بودن ایشان به طریق روایت از خودشان یا کسان دیگر ثابت شده باشد و فرقی هم نمیکند که این روایت، از جمله روایات صحیح، حسن و یا ضعیف باشد. ملاک در این قسم از کتاب، تنها وجود مطلبی است که گویای صحابی بودن فرد باشد.
قسم دوم؛شرح حال کسانی است که به هنگام رحلت آن حضرت هنوز در سن تمیز نبودند. وی این افراد را استطراداً جزو اصحاب آورده است؛چرا که این عده، پیامبر را دیده و والدین ایشان آنها را برای نامگذاری و دعا کردن در حق ایشان و… نزد پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) میبردهاند. محدثان، احادیث این قبیل افراد از پیامبر را مرسل میدانند.
قسم سوم؛درباره اشخاصی است که دوره جاهلیت و اسلام را درک کردهاند-چه زمان حضرت مسلمان شده باشند چه بعد از آن-اما نقلی بر صحابی بودن آنها و این که پیامبر (ص) را دیدهاند، در دست نیست. اینان به اتفاق عالمان حدیث، از اصحاب پیامبر (ص) به شمار نمیآیند.
قسم چهارم؛اختصاص به کسانی دارد که پیشینیان به غلط آنها را صحابی قلمداد کردهاند، در حالی که صحابی نیستند. ابن حجر این قسم را بسیار با اهمیت تلقی کرده و در آن نوعی ابتکار نشان داده است.
ابن حجر برای تدوین اصابه از منابع و دانش‌های متنوعی سود جسته است. پارهای از این علوم عبارتند از:
کتب علوم قرآنی و تفسیر، حدیث، فقه و اصول، عقاید، اخلاق، سیره پیامبر (ص) ، مغازی، اخبار، تراجم، فتوح، تواریخ، عمومی، فضایل و مناقب و مثالب، رجال، اوایل، ادب و لغت و…
۱٫۷٫۳٫۱۴٫ منتهی الامال (شیخ عباس قمی م. ۱۳۵۹ق)
شیخ عباس قمی معروف به محدث قمی از محدثان شیعی پرکار قرن چهاردهم هجری است. محدث قمی در سال ۱۲۹۴ ه.ق (۱۲۵۴ ه.ش) در قم متولد شد. در سن بیست و دو سالگی به نجف رفت و شش سال آنجا ماند. پس از آن دوباره به ایران برگشت و تا آخر عمر، یعنی تا شصت و پنج سالگی در قم درس خواند و درس داد. البته مدفن ایشان در نجف عراق در کنار بارگاه امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) است.
منتهی الامال از جمله تألیفات شیخ عباس قمی است که درمورد تاریخ زندگی پیامبر اسلام(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و اهل بیت(علیهم السلام) می‌باشد. این کتاب نثر روانی دارد. و به وقایع سال دوم هجری تا سال دهم پرداخته شده است .
| برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت jemo.ir مراجعه نمایید. |