پیشینه:
تحقیقات باستان شناسی نشان می دهد که بافندگی از نخستین حرفه های صنعتی و حتی سفالگری قدیمی تر است و ساکنان فلات ایران در زمره اولین مبدعان این فن بوده اند. یافته ای باستانی تپه سراب و غار کمربند نشان داده که در فاصله سالهای نه هزار تا هفت هزار قبل از میلاد پشم نخستین الیاف مورد استفاده در پارچه بافی بوده است. استفاده از کرک بز نیز که در غرب به عنوان موهر شناخته می شود نیز رایج بوده است. کتان، کنف، پنبه، ابریشم از جمله الیافی بودند که برای بافتن پارچه از آن ها استفاده می شد.
آشوریان در در سده هفتم قبل از میلاد در شمال بین النهرین به تولید ابریشم می پرداختند. هخامنشیان نیز با فراگیری روش تهیه آن از آشوری ها، ابریشم را به یونان صادر می کردند. کشف قطعات منسوج ابریشم با منشأ چینی و ابریشم با منشأ پیله های کرم ابریشم وحشی متعلق به سده پنجم قبل از میلاد در گورهای یونان و شبه جزیره کریمه، این مسئله را تایید می کند.
از سده سوم تا اوایل سده هفتم میلادی، بافندگی در ایران دارای اعتبار و منسوجات ابریشمی آن به دلیل داشتن نقوش پرشکوه و رنگ های شفاف ممتاز بود. کشف قطعات متعدد پارچه های ابریشمی و پشمی ایران در ترکستان، چین، قفقاز، فرانسه، سوریه، مصر و ایتالیا این مدعی را اثبات می کند. نخستین مدرک از منسوجات نقش دار در نقش برجسته خسرو دوم در طاق بستان برجای مانده که قدمت آن از زمان خود کنده کاری ها بیشتر است.
نگاره های آمیخته با تصاویر شکارگران و جنگاوران، مورد پسند فرمانروایان صدراسلام و اروپای قرون وسطی قرار گرفت و میراث ساسانی که عمدتا مبتنی بر مضمون و مقام پادشاهی یا شمایل وابسته به آن بود، سراسر جهان اسلام و اروپای مسیحی و چین و ژاپن را فرا گرفت و تا پنج قرن پس از انقراض آن سلسله باقی بود.
دستگاه های بافندگی و روش های بافت:
دوک نخ ریسی اولین وسیله پارچه بافی است که الیاف را به نخ تبدیل می کند. تکامل این وسیله نقش مهمی در پیشرفت فن نساجی داشته و مقدمه پیدایش چرخ نخ ریسی است. یافته های های باستان شناسی نشانگر استفاده از دوک در دوره نوسنگی است. در بسیاری از محوطه های باستانی عصر نوسنگی ایران، دوک های متعددی یافت شده اند. مهری از محوطه چغامیش خوزستان متعلق به ۳۳۰۰ قبل از میلاد زنی را در حال نخ ریسی نشان می دهد.
دستگاه بافندگی وسیله ای است که تاریخ ابداع آن به اوایل هزاره چهارم قبل از میلاد می رسد. بر روی مهری که از شوش بدست آمده، دو تن در کنار دستگاه بافندگی نقش شده اند که نشان دهنده وجود این حرفه در آغاز عصر شهرنشینی است. این دستگاه یکی از دستاوردهای تاریخ تمدن است که تمدن های ایران، چین، سوریه و مصر در تکامل آن نقش بسزایی داشتند. کار دستگاه بافندگی، در هم تنیدن تار با پود است. دستگاه بافندگی تارها را به حالت کشیده نگه می دارد تا پود ها را به آن ببافند. نخستین بافته یافت شده از تپه یحیی کرمان، متعلق به هزاره پنجم قبل از میلاد و از نخ هایی است که از الیاف حیوانی بدست آمده اند.
ایجاد طرح و نقش روی پارچه نیازمند ابزار و مهارتهای فنی بود. به احتمال زیاد بافت پارچه های طرح دار به شکل طرح دو پودی در جنوب و غرب ایران در حدود دوهزارسال قبل از میلاد رایج شده بود. در این روش دو پود باهم و در یک سازمان بکار میرفتند.یکی برای بافت ساده و دیگری برای جایی که لازم بود طرح روی پارچه آورده شود. این روش، شکل ساده ای از پارچه مرکب است. کمی بعد از ایران، در چین نوعی بافت رایج شد که اصطلاحا به آن طرح تار مرکب می گویند. در این روش دو تار با رنگ های متضاد بکار میرفت و قسمتی از هر تار طبق طرح روی پارچه آورده می شد و بدون آنکه تارها درهم بافته شوند ، پ،د از بین دو تار عبور می کرد.
در آغاز عصر مسیحیت روش دیگری در بافت تار طرح مرکب در چین ابداع شد. این روش با روش قبلی اندکی تفاوت داشت، بدین صورت که تار نگهدارنده پود، جناغی بافته می شد و تار طرح روی آن آزاد بود. در این نوع بافت، پارچه در قسمت تارهای آزاد و شناور اطلس نما می شد و بقیه پارچه زمینه جناغی متضاد پیدا می کرد.
در دوره اسلامی نیز دوک نخ، چرخ نخ ریسی و دستگاه بافندگی مهمترین ابزارهای بافت بودند. در این دوره دستگاه ها از لحاظ فنی پیشرفت کردند و و دستگاه های رکاب دار رواج یافت.
کیفیت نقش پارچه ها کمک ارزنده ای به شناخت دستگاه های بافندگی دوره اسلامی می کند. با دستگاه دو رکاب و دو تارکش می توان پارچه های ساده و راه راه و یا به عبارتی نقوش هندسی بافت، اما طرح های تزئینی و بافت پارچه هایی با نقوش جانوری و گیاهی و صحنه های شکار و غیره با دستگاه هایی با رکاب های بیشتر امکان پذیر است. بافت چنین پارچه هایی نیاز به دستگاهی به نام چله کش دارد. مسلمانان اینگونه دستگاه های نقش بندی را تکمیل کردند و در کارگاه های طرازبافی بکار گرفتند. مشخصات فنی و کیفی پارچه ها همواره موردتوجه محتسبان بود. پارچه ها پس از اتمام بافت، پرداخت و سپس به فروش می رسیدند.
پارچه های پشمی را زیرفشار قرار می دادند تا پر و ضخیم شوند و بعد پارچه را می شستند. پارچه های کتانی را می ک،بیدند تا سطح آن بهبود یابد. پس از کوبیدن و شستن، پارچه را در هوای آزاد می گستردند تا خشک شود. کار رنگبری پارچه های پشمی و کتانی را قصار (شوینده) انجام میداد. سرانجام پارچه ها را اتو و صاف می کردند.
در تولید انواع پارچه بیش از صد صنف کار می کردند و حرفه های دیگری چون رنگبر، کوبنده، زرگر، نخ ریس نیز در کار تولید پارچه شرکت داشتند.
تولید و تجارت پارچه در دهه های اخیر:
تجارت پارچه عمدتا بر اساس شرایط عمومی بازار بین المللی شکل می گیرد. بر اساس آمار موجود در قرن سیزدهم – نیمه دوم قرن بیستم، بویژه از دهه شست-هشتاد، سلطه کشورهای پیشرفته صنعتی بر بازار جهانی پارچه افزایش یافت. در پی آن، برخی از کشورها نظیر هند، پاکستان، ترکیه، مصر و برزیل از صدور پارچه کاستند و به تولید و صدور پوشاک روی آوردند و کشورهایی چون سنگاپور و هنگ کنگ به جای تولیدپارچه، از پارچه های وارداتی پوشاک تولید و صادر کردند. در همین اوان که صنعت نساجی در کشورهای آسیای جنوب شرقی رونق می گرفت، کشورهای خاورمیانه بویژه صادرکنندگان نفت به افزایش واردات پارچه روی آوردند. از جمله این کشورها عربستان سعودی و امارات متحده عربی و کویت بودند. همزمان، در کشورهای افریقایی مصرف و واردات منسوجات کاهش یافت.
در دهه های اخیر، عمده پارچه موردنیاز ایران از طریق واردات تامین شده است. در فاصله ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۷ در میان صادرکنندگان عمده الیاف و نخ و منسوجات پنبه ای به ایران، سهم ژاپن ۳۳،۹٪ ، هندوستان ۱۱،۶ ٪، آلمان ۷،۶٪ ، چین ۶،۳٪، کره جنوبی ۲،۳٪، ترکیه ۲،۱٪ و هنگ کنگ ۲.۱٪ بوده است. در سالهلی پس از انقلاب، پاکستان و ترکیه و سوریه در رأس صادرکنندگان پارچه به ایران قرار گرفنتد و از سهم اروپاییها و هند و ژاپن کاسته شد. با اینهمه، ژاپن همیشه مهمترین صادرکننده پارچه های بافته شده از الیاف مصنوعی به ایران بوده است.
کارخانه های بزرگ پارچه بافی ایران در شهرهای تهران، اصفهان، یزد، بهشهر، کاشان، قائمشهر و چند شهر دیگر پراکنده اند. در زمینه صادرات پارچه بیشترین ارزش دلاری در ۱۳۸۷ به پارچه های تار و پودباف از نخ بسیار مقاوم نایلونی یا از پلی استرها تعلق داشت. در زمینه واردات نیز بیشترین ارزش دلاری به پارچه های تار و پودباف رنگرزی شده از نخ رشته های سنتتیک اختصاص داشت.
درحال حاضر پارچه های تولید شده از نخهای مصنوعی در رأس تجارت پارچه در ایران است.
منابع:
-بررسی اقتصادی بازرگانی منسوجات، محمد اخوی
وبسایت دانشنامه جهان اسلام ، محمدرضا ریاضی، محمود صباحی
هنر اسلامی
بررسی پیشنیه پارچه بافی در ایران باستان
جی کلوگ، سیری در صنایع دستی ایران
ماهنامه سفر، پیشانی هنر ایرانیان، نوشته فاطمه عرفانی