بته جقه
این کلمه معانی گوناگونی را دربر دارد، مانند تاج-افسر، هرچیز کلاه مانند که به کلاه نصب کنند.
تعریف بُته جقه
علامه دهخدا بته جقه را ساخته شده از پر پرندگان می داند که بر بالای پیش کلاه پادشاهان ایران است و آن کوچک کرده سرو سرافکنده است، نشان ایران و ایرانیان و حکایت کننده از راستی و تواضع ایشان است.
- بته جقه اصطلاحی است برای نوعی طرح تزئینی به شکل پر مرغ که به اشکال مختلف بر روی آثار دوره ی اسلامی و بخصوص روی پارچه های ترمه و بعضی از قالی ها دیده می شود و به استناد آثار هنری موجود از سابقه طولانی برخوردار بوده و به اشکال گوناگون، توسط هنرمندان اجرا شده است. در گچبری های دوره ساسانی می توان اشکال ابتدایی این نقش را با منشأ برگ نخلی مشاهده نمود. در آغاز دوره اسلامی نمونه های بسیاری به شکل طرح تخم مرغی در گچبری های نیشابور و گچبری های مسجد نوبلخ متعلق به قرن سوم و چهارم هجری مشاهده می شود.
چند نقش از بته جقه:
پیدایش بته جقه در آثار هنری اسلامی
نخستین بار که نگاره ی باستانی بته ای به معنای واقعی جقه می شود و زیور کلاه امیران می گردد در پایان دهه سوم سده ی نهم هجری است که در مجلس مینیاتور مقدمه ی شاهنامه بایسنقری اثر میرمصور، دستار کلاه دو تن از امیران مزین به آن است.
در نیمه های سده دهم نقش مایه بته ای جایگاهی برتر پیدا می کند و بسان علامت شاهی و فرمانروایی زیور کلاه دستارگونه ی شاهان و شاهزادگان می گردد. از این زمان است که بته جقه به مفهوم واقعی خود مصداق می یابد. چنین است که در بخشی بزرگ از نقاشی ها و پارچه های عصر صفوی بته جقه را زیور کلاه و تاج شاهان و شاهزادگان می یابیم.
وجه تمایز شاهان و شاهزادگان و زیور سر فرمانروایان ، در نظام پادشاهی از حرمتی عظیم و تقدس برخوردار است که به هیچ وجه نباید در معرض هتک حرمت قرار بگیرد و یا بر زمین گسترده شده و پایمال و لگدمال شود. درست به همین دلیل است که ما تا پایان کار صفویان نقشمایه بته جقه را در هیچ یک از قالی های گرانقدر صفوی اثری از این نگاره پیدا نمی کنیم. حال آنکه در همان زمان این نگاره باستانی نمادین را زینت بخش پارچه های گرانبها و اغلب زربفت سلطنتی می یابیم که چون زیر پا افکنده نمی شده از شائبه ی بی حرمتی بری بوده است، خواه بسان نشان فرمانروایی خواه بسان نگاره ای زینتی و به کار آمده بر همان روال سنتی دیرین سال، که پیشتر ذکر آن شد.
در همان اوان که فرشهای کارگاه های سلطنتی و اشرافی از نگاره بته جقه ای تهی مانده بود، مردمان ده نشین و ایلات و عشایر، که پروای نشان شاهان و شاهزادگان نداشتند و از پایمال کردن آن بیمناک نبودند و چه بسا از حرمت تقدس بی خبر بودند، این نگاره ی باستانی را به شیوه های بسیار بدیع در فرش های خود می بافتند – شیوه های تکامل یافته و سبک های انتزاعی پیچیده ای که نه همان بدل تقلیدی بته جقه های ترمه و زیور کلاه شاهان و شاهزادگان و فرمانروایان نبود که دورانهای دراز تحول و تکامل و خلاقیت و نوآوری را پشت سر داشت.
کاربرد بته جقه در ایران
اصولاً نقش بته جقه در قدیم و زمان حال کاربرد بسیاری داشته و دارد، از جمله کاربرد آن در منسوجات و بافته ها، قالی ها، نقوش ظروف و غیره می باشد که در اینجا به برخی از آنها به اختصار اشاره ای می شود.
البته لازم به ذکر است که این کاربردها به کرات و در همه ی دوره ها نشانه ی آن است که سرو بطور کلی درختان در جوامع ایرانی از قدیم الایام قداست و احترام خاصی داشته اند.
نوع برخورد به نقش بته جقه و در نهایت فرم اصلی بته جقه سلیقه ای بنظر میرسد و در دوره های مختلف بر اثر سختیهای کار و مواد سخت و مختلف که استفاده می شده است، گاه بته جقه ها ساده سازی شده و گاه از فرم اصلی خود و ظرافت ها و ریزه کاری ها خارج شده اند و در نهایت ما به کثرت فرم بته جقه برخورد می کنیم که در هر دوره با ظرافت خاص آن دوره و با سلیقه هنرمندان آن دوره و با مواد و منابع قابل دسترس انجام شده است. بنابراین نمی توان به روشنی برای این نقوش روند گرافیکی بیان نمود، اما چنانکه می دانیم تمام این نقوش در دوران مختلف، خود نوعی آرم و تصویرسازی هایی قوی است که هنرمندان در زمانهای مختلف با سلیقه ها و ذهنیات و باورهای خود نقش بسته اند.
استفاده از بته جقه در منسوجات
نقشی که در شال های ترمه و قلمکاری های اصفهان دیده می شود شکل سروی است که نوک آن بر اثر وزش باد خم شده باشد.
همانطور که در دوران متفاوت و قومیت های مختلف می بینیم، انواع و اقسام بته جقه ها وجود دارند، همانطور که در لباس های دوران باستان و دوران های پس از اسلام به کرات طرح هایی از بته جقه دیده می شود و همچنین این طرح به اندازه ای ریشه در زندگی ما ایرانیان دوانیده است که حتی لباس ورزشکاران باستانی و پوشش های اقوام کرد و ترک نیز مزین به این طرح هستند.
-فهرست منابع:
بته جقه چیست- طاهره عطروش- نشر سی بال هنر
فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی- دکتر محمد جعفر یاحقی- نشر سروش
سیری در هنر قالی بافی ایران- محمد جواد نصیری
رمزهای زنده جان- مونیک دوبوکور- نشر مرکز